Για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη

Του Φοίβου

(Με αφορμή την εύστοχη, ποιητική αναφορά του Ντελάλη στον Σεφέρη)

Ου νέμεσις τοιήδ' αμφί γυναικί Τρώας και εϋκνήμιδας Αχαιούς χρόνον πολύν άλγεα πάσχειν: αινώς αθανάτησι θεής εις ώπα έοικεν
(Ιλιάδα Γ, 156 - 8 ) .
Σημαίνουν αυτοί οι στίχοι: Χαλάλι, τόσοι παιδεμοί για μια τέτοια γυναίκα, στους Τρώες και στους Αχαιούς με τις καλές κνημίδες. Με τις αθάνατες θεές φρικτά μοιάζει στην όψη.

Αυτή είναι όλη και η μόνη περιγραφή που γίνεται της Ωραίας Ελένης από τον Όμηρο. Τα λόγια αυτά τα βάζει ο Όμηρος στο στόμα του Πρίαμου, ενός γέροντα εκατό χρονών ο οποίος είναι γεμάτος φρόνηση, γεμάτος ανθρώπινη σοφία, γεμάτος ανθρώπινη πείρα. Δε μιλάει ένας έφηβος που είδε μια ωραία γυναίκα και ξαφνικά κόπηκε στα δύο από έρωτα κεραυνό και δεν ξέρει τί λέει.

Μιλάει ένας φρόνιμος άνθρωπος. Είναι εκείνος που θα είχε κάθε λόγο να μιλήσει με οργισμένο τρόπο, να βρίσει δηλαδή, και να ελεεινολογήσει και να ατιμάσει την Ελένη. Γιατί αυτή είναι η αιτία της συμφοράς του λαού του.

Απλά και μόνο να θυμίσουμε το γεγονός ότι ως τη στιγμή εκείνη, στο δέκατο χρόνο του πολέμου που γίνονται αυτά, ο Αχιλλέας είχε σκοτώσει είκοσι παιδιά, του Γέρου Πρίαμου. Επομένως, η γνώμη που έπρεπε να έχει ό γέρο Βασιλιάς, γι' αυτή τη γυναίκα, που ήταν η πέτρα του σκανδάλου δεν θα έπρεπε να είναι και η καλύτερη. Και όμως, έμμεσα συνάγεται το τί γυναίκα πρέπει να ήτανε, για να μιλάει αυτός ο φρόνιμος και ο πολύπαθος άντρας, έτσι, για την Ελένη.

Ο Όμηρος ΔΕΝ μας δίνει κανένα συγκεκριμένο φυσιογνωμικό χαρακτηριστικό για την Ελένη. Τι σημαίνει αυτό; Εδώ είναι η επίνοια και η εφεύρεση του Ομήρου. Την άφησε την Ελένη να την πλάσει ο καθένας μας όπως θέλει, με τη φαντασία του. Δεν περιόρισε την ομορφιά της σε περιγραφές, δεν την έκανε πεπερασμένη, που σημαίνει ότι της άφησε το στοιχείο του απείρου. Την έκανε σύμβολο ομορφιάς σε όλους τους αιώνες. Αυτό το πράγμα κάνει ο Όμηρος εδώ. Δεν μιλάμε για κορυφές πλέον, αλλά για μία ακραία μορφή ομορφιάς. Μιλάμε για ύψος. Και στο ύψος δε βρίσκουμε άκρη. Ανοιγόμαστε σε μια άπειρη διάσταση. Είναι δηλαδή μια εφεύρεση, ένα τρικ, αν θέλετε, που επινόησε ο Όμηρος με την Ελένη, για να προεξοφλήσει ότι και στο μέλλον δε θα γεννηθεί γυναίκα ωραιότερη από αυτή.

Αυτή λοιπόν τη φοβερή αλλά και τραγική ομορφιά της Ελένης, την...

... ύμνησαν μέσα στο διάβα των αιώνων εκτός του Ομήρου πολλοί άλλοι ποιητές με πεζό και έμμετρο λόγο. Στησίχορος, Ευριπίδης, Πλάτων, Γοργίας, Γκαίτε, Σολωμός, Καβάφης (έμμεσα), Σικελιανός, Ελύτης, Σεφέρης, είναι τα γραπτά που έχουμε για αυτή την υπέροχη Γυναίκα.

Θα σταθώ σήμερα στην Ελένη του Σεφέρη, ένα ποίημα εμπνευσμένο από τους αγώνες της Κύπρου για την ανεξαρτησία της από τον Αγγλικό ζυγό.

Περιέχεται στο “Ημερολόγιον Καταστρώματα Γ” και είναι της ύστερης ποιητικής δημιουργίας του ποιητή. Ο Σεφέρης στο ποίημα αυτό στηρίζεται στην ιδέα του Ευριπίδη από την Τραγωδία του «Ελένη» που λέει σε ένα στοίχο του:

"ουκ εύα εις Πέργαμα Τροίας" δηλαδή δεν πήγε ποτέ στην Τροία η Ελένη, ούτε μπήκε στα "γαλαζόπλωρα καράβια", "αλλ' είδωλον ην", το είδωλό της ήταν αυτό που πήγε δηλαδή.

Ο Σεφέρης στηρίχτηκε σε αυτούς τους στοίχους του Ευριπίδη και θέλοντας να δώσει και μια μελαγχολική πεσιμιστική αλά και πολιτική απόχρωση, για την ασβολερή μοίρα της Κύπρου, κατά την Αγγλική κατοχή, μας λέει ότι στην Τροία που πήγαν και πολέμησαν οι Έλληνες και σκοτωνόντουσαν και γέμισε ο ”Σκάμανδρος” κουφάρια, "και τα κορμιά μας σαν τα σταρόσπυρα στις μυλόπετρες", που τ΄ αλέθανε, είχε ως αποτέλεσμα την απόλυτη αποτυχία, τη μάχη για κάτι που δεν υπήρχε, την προσπάθεια για ένα στόχο ουτοπικό και ανύπαρκτο. ΓΙΑΤΙ;

“Γιά ένα πουκάμισο αδειανό, για μιάν Ελένη"

Οι Έλληνες πήγαν στην Τροία, αφήνοντας πατρίδες και οικογένειες, θυσίασαν παιδιά και πλούτη, ειρήνη και χαρά, έρωτες και ευτυχία, για ένα αγώνα μέχρι τέλους μέχρις εσχάτων. Και όλα αυτά γιατί; Για να πάρουν την Ελένη πίσω. Αλλά η Ελένη δεν ήταν στην Τροία, άρα ο στόχος ήταν μια απάτη μια ανοησία.

“Γιά ένα πουκάμισο αδειανό, για μιάν Ελένη"

Από δώ και κάτω αρχίζει ο δικός μας προβληματισμός, τα δικά μας ερωτήματα. Μήπως οι στόχοι που κι εμείς έχουμε στη ζωή μας, δεν έχουν αντίκρισμα; Μήπως τελικά δεν είναι πραγματικότητα; Μήπως είναι μια απάτη; Μήπως την παθαίνουμε κι εμείς όπως εκείνοι που πέθαιναν πολεμώντας για το τίποτα; Μήπως όλη η ζωή μας είναι χωρίς λόγο; Μήπως όλα γίνονται τελικά,

“Γιά ένα πουκάμισο αδειανό, για μιάν Ελένη";

Ο Ημεροφύλακας και παιδαγωγός Παρνασσός είναι αυτός που μας δίνει εδώ στην Αράχωβα, αισιοδοξία και δύναμη για να αντιβγούμε, σε όλη αυτή τη γιγαντομαχία για την καταπολέμηση του έμφυτου πεσιμισμού.

Οι Έλληνες ήταν από τη φύση τους πεσιμιστές, υποστήριξε ο Καστοριάδης καταληκτικά σε μια ομιλία του στην Τήνο. Αυτός ήταν ο λόγος, η επίγνωση δηλαδή γι΄ αυτούς, ότι τούτος ο κόσμος ήταν και είναι η αρχή και το τέλος της Ζωής για κάθε πλάσμα. Γι’ αυτό κι εκείνοι κρατήθηκαν από την ομορφιά της φύσης και απ’ αυτό το καταλυτικό φώς αυτής της Γής, για να μετατρέψουν τον πεσιμισμό τους σε αισιοδοξία, δημιουργώντας τα ωραιότερα αγάλματα, τους καλύτερους ζωγραφικούς πίνακες, τους ποιο ανδρείους πολεμιστές, χρησιμοποίησαν πρώτοι αυτοί, τη λογική για να δομήσουν μια φιλοσοφική σκέψη τέτοια από την οποία τελικά γεννήθηκε η ομορφόσταλη πανώρια κόρη, η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ.

Αυτό το πρόβλημα, αν υπάρχει ή δεν υπάρχει, ουσία και στόχος στη ζωή δηλαδή, απασχόλησε τους Έλληνες στοχαστές. Το είχαν επεξεργαστεί οι προσωκρατικοί ακόμα φιλόσοφοι και το είχαν κλείσει κάτω από την φοβερή στέγη της γιγαντομαχίας , στην Ιστορία της φιλοσοφίας «περί της ουσίας».

Είναι η αδιαπραγμάτευτη απόφαση να γίνονται τα όνειρα στόχοι, για να αφοσιωθούμε σ΄ αυτούς και να τους τάξουμε κάθε φορά, σαν μια μικρή ΙΘΑΚΗ. Και αν αυτή τη βρούμε φτωχική και πάλι δεν πειράζει γιατί όπως λέει και ο Μεγάλος Αλεξανδρινός ποιητής, θα έχουμε κερδίσει το ταξίδι.

Το μόνο σίγουρο στα όνειρα είναι η πληρωμή. Γιατί πάντα το αντίτιμο είναι μια Ελένη.