Δελμούζος: ο πατριώτης μας, ο δάσκαλος, ο παιδαγωγός, ο αγωνιστής

Του Στέλιου Μπακολουκά

Αλέξανδρος Δελμούζος

(Άμφισσα, 31 Δεκεμβρίου 1880 – Αθήνα, 10 Δεκεμβρίου 1956)

Έλληνας πρωτοπόρος παιδαγωγός, αγωνιστής του ελευθέρου πνεύματος.

ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ - ΣΠΟΥΔΕΣ
Γεννήθηκε στην Άμφισσα το 1880, όπου και τελείωσε τις γυμνασιακές του σπουδές και μετά, από το 1898 ως το 1902, σπούδασε Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, το οποίο όμως δεν ήταν δυνατόν εκείνη την περίοδο να ανταποκριθεί σε σοβαρές αναζητήσεις αλλ’ απλώς ενδιαφερόταν να κατασκευάσει ημιμορφωμένα ανδρείκελα. Αποτέλεσμα αυτού ήταν το να απογοητευθεί βαθύτατα ο νεαρός Δελμούζος. Παρακολούθησε αδιάφορος τα μαθήματα, πήρε αργοπορημένα το πτυχίο του και το 1905 έφυγε για μεταπτυχιακές σπουδές στην Γερμανία, όπου παρέμεινε έως το 1907 σπουδάζοντας επιτέλους στα σοβαρά Φιλοσοφία και Παιδαγωγική, στα Πανεπιστήμια της Λειψίας (1905 - 1906) και της Ιένα (1906 – 1907, όπου θα γνωριστεί με τον πρωτοπόρο σοσιαλιστή Γεώργιο Σκληρό, 1878 – 1919, που εκείνη την εποχή είχε συγγράψει το βιβλίο «Το Κοινωνικόν μας Ζήτημα, 1907), αν και τελικά επέστρεψε στην Ελλάδα δίχως καν να έχει υποστηρίξει την διδακτορική διατριβή του.
Σε άρθρο του για τον Δελμούζο που είχε δημοσιευθεί στο ένθετο «Κόσμος – Εικοστός αιώνας» της εφημερίδας «Απογευματινή», ο Δημήτρης Λιαντίνης είχε γράφει για τα παιδικά χρόνια του Δελμούζου: «…ήταν του δήμαρχου ο γιος. Παιδί ενός εύπορου εμπόρου και κτηματία με υποστατικά και κατάσταση. Η υλική ευπραγία της οικογένειας θα τον...

...συνδράμει στο πνευματικό του ξετύλιγμα και αναφορικά με τις σπουδές και τους τόπους στην Αθήνα και τη Γερμανία και αναφορικά με το στοχασμό και τη δράση σε ολόκληρη τη ζωή του. Οι αγροί του πατέρα και η επαφή με το γεωργικό βίο θα συνεισφέρουν τα πολλά που σχετίζονται με τον προσδιορισμό εξευγένισης που θα οργανώσει το μυαλό και ολόκληρη την ύπαρξή του. Αυτά θα εδραιώσουν μέσα του τους χαρακτήρες του ένυλου και του εμπράγματου, του συγκεκριμένου και του πρακτικού».
«Αλλά παράλληλα θα τυπώσουν στο χάρτη της πνευματικής του γεωγραφίας τον τύπο του ψυχικά και ηθικά ρωμαλέου ανθρώπου. Έτσι, που να επισημάνει νωρίς και να μετρήσει με ακρίβεια τη νοσηρότητα του εκπαιδευτικού συστήματος στην Ελλάδα. Για να ορθώσει βλέμμα και να της αντισταθεί. Τη στοιχειώδη αγωγή και τις εγκύκλιες σπουδές από τα έξι ως τα δεκαοκτώ ο Δελμούζος θα τη λάβει στην Άμφισσα. Εκεί θα βιώσει ταυτόχρονα και σύδετα και το εστί δασκαλισμός και ραγιαδιλίκι».
«Θα βιώσει, δηλαδή, το ότι η σκλαβιά στην ψυχή του Έλληνα συνεχίζεται ασφαλής και αμεριμνομέριμνη από την εποχή της γιανιτσαριάς και του σουλτανάτου. Ότι εξακολουθεί να ζει και να βασιλεύει στη φτωχή Ελλάδα, όπως εκείνη η κακή Γοργόνα που πετρώνει ό,τι κοιτάει. Ότι έμεινε ανέγγιχτη από το λυτρωμό του γένους και τις οχτακόσιες χιλιάδες ψυχές που χύσανε το αίμα τους ποταμηδόν στον ιερό αγώνα, όπως κατέθεσε ο Τερτσέτης στην πρώτη δίκη τ' Αναπλιού. Στα 1834»

ΠΑΡΘΕΝΑΓΩΓΕΙΟΝ ΒΟΛΟΥ
Μετά από εισήγηση του Νικολάου Πολίτη, ο δήμος Παγασών του έδωσε επί 30 μήνες (8 Σεπτεμβρίου 1908 – 2 Μαρτίου 1911) την διεύθυνση τού δημοτικού Ανώτερου Σχολείου Θηλέων του Βόλου (το λεγόμενο «Παρθεναγωγείον»), όπου εφάρμοσε πρωτότυπες, ριζοσπαστικές παιδαγωγικές μεθόδους με έμφαση στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και την αυτοπεποίθηση των μαθητριών. Μία από τις μαθήτριές του τον έχει περιγράψει με τα ακόλουθα λόγια: «Είχε μεταδοτικότητα. Μας μαγνήτιζε. Δεν είχαμε ποτέ τέτοιον δάσκαλο. Δεν αγαπούσε καθόλου τον μαϊουδισμό και μας έλεγε “να είστε εκείνο που είστε”. Αυτό μας δίδασκε. Μας συνιστούσε επίσης να εκδηλωνόμαστε εντελώς φυσικά, χωρίς προσποιήσεις».
Για πρώτη φορά σε σχολείο του Ελληνικού Κράτους διδάχθηκαν σε δευτεροβάθμιο σχολείο τα κείμενα των κλασικών σε νεοελληνική μετάφραση με μεγάλα αποσπάσματα από την «Οδύσσεια», κυρίως, την «Ιλιάδα» και την «Αντιγόνη» του Σοφοκλέους, διδάχθηκαν Ιστορία της Τέχνης, Υγιεινή – Νοσηλευτική και Κηπουρική, και επίσης δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στην γλωσσική διδασκαλία των Νέων Ελληνικών, στις εκθέσεις και στην μελέτη σύγχρονων πεζογράφων και ποιητών. Παράλληλα, από τον Δεκέμβριο του 1908 ο Δελμούζος αποδέχθηκε πρόσκληση του σοσιαλιστικού «Εργατικού Κέντρου Βόλου» να παραδίδει στους εργάτες νυχτερινά μαθήματα. Τον Μάϊο του 1910 υπήρξε ένας από τους 36 ιδρυτές του «Εκπαιδευτικού Ομίλου» (ανάμεσα στους οποίους ήσαν και οι Βλάσης Γαβριηλίδης, Κωνσταντίνος Τριανταφυλλόπουλος, Νίκος Καζαντζάκης, Ανδρέας Καρκαβίτσας και Αλέξανδρος Παπαναστασίου), ενώ ήδη από την προηγούμενη χρονιά (1909) είχε νυμφευθεί την Φροσύνη Μαλικοπούλου, με την οποία απέκτησε αργότερα τέσσερα τέκνα.
Για τις εκπαιδευτικές μεθόδους του Δελμούζου, ο Λιαντίνης έχει γράψει: «Εκράτησε το αναλυτικό πρόγραμμα αλλά κατάργησε τα βιβλία. Εκράτησε την ποιοτική επίδοση, αλλά κατάργησε τις εξετάσεις και την προαγωγή ή τη στασιμότητα στις τάξεις. Εκράτησε την ανακοινωτική ορμή και τη σώζουσα πειθαρχία, αλλά κατάργησε το μονόλογο του δάσκαλου και την αγία ράβδο. Κατάργησε την παθητικότητα, τη σιωπή, το φόβο, την ανία, την αβουλία, τη συμβατικότητα, τη μηρυκαστική μίμηση, την υποκρισία του μαθητή. Τη λόρδωση, την κύφωση και τη σκολίωση στον τρόπο συλλογισμού του παιδιού».
«Και στη θέση του κενού έφερε στοιχεία γόνιμα και δημιουργικά. Έφερε την αυτοκίνητη και την αυτογέννητη γνώση. Έφερε τη δράση και την αυτενέργεια. Έκαμε το νεαρό τρόφιμο έναν μικρόν εργάτη, μια προπαίδεια επιστήμονα, έναν προσωπικό ερευνητή, έναν αρχαϊκό ζητητή της αλήθειας και της γνώσης. Της γνώσης που δεν χαρίζεται αλλά κερδίζεται. Και της αλήθειας που δεν παραδίνεται αλλά κατακτιέται. Σε τρία λιθάρια γωνιακά ζήτησε να χτίσει την προσωπικότητα του παιδιού: στην αυθυπαρξία, στην ευθύνη, στην υπεροχή».
«Έφερε στην αγωγή τη συνεργασία και την κοινωνικότητα, έξω από τις προκαταλήψεις του εγωισμού και του αλτρουϊσμού που έλεγε ο Αριστοτέλης. Όχι τύπους και γράμματα και λόγια που πετούν και σκορπίζονται. Αλλά τη συνεργασία που είναι ανακάλυψη πράξης, σφυρηλατημός χαρακτήρων κι εκείνος ο αστραφτερός πόλεμος μέσα στην άμιλλα, που γεννά από τον απλό πολίτη το μικρό νομοθέτη. Και που οδηγεί στους γνήσιους δεσμούς τους συναγωγούς φιλίας».

ΔΙΩΓΜΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ
Στις εκπαιδευτικές μεθόδους του Δελμούζου αντέδρασε άγρια η σκοταδιστική Εκκλησία με κινητοποιήσεις του θρησκόληπτου όχλου από τον μητροπολίτη Δημητριάδος Γερμανό Μαυρομάτη και την ελεγχόμενη από την Εκκλησία αντιδραστική τοπική εφημερίδα «Κήρυξ»: «οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να μεταβούν να καύσουν το Παρθεναγωγείον. Πληροφορηθέντες όμως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάμεως, ηθέλησαν να καύσουν την οικία του κ. Δελμούζου, αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναμις στρατού, διελύθησαν», έγραψε η εφημερίδα «Θεσσαλία» .
Η επίθεση των θεοκρατών είχε αρχίσει και εν συνεχεία κλιμακωθεί ως εξής: στις 10 Φεβρουαρίου ο Γερμανός δημιούργησε μέσα στο σχολείο επεισόδιο με μία δασκάλα («μπήκε το πρωϊ κρυφά από την σκάλα της υπηρεσίας στο σχολείο, κατευθείαν στην Α΄ τάξη, όπου δίδασκε η καθηγήτρια Πηνελόπη Χριστάκου, διαπληκτίσθκε μαζί της για την προσευχή… κι έφυγε εξαγριωμένος φωνάζοντας μπροστά στα παιδιά: “το σχολείο σας είναι γερμανικό και φράγκικο”», γράφει ο Παπανούτσος) και ακολούθησαν αλλεπάλληλα δημοσιεύματα στον ελεγχόμενο από τους ρασοφόρους τοπικό Τύπο (με πρωτοστατούντα τον δημοσιογράφο Δ. Κούρτοβικ του «Κήρυκα»), που κατηγορούσαν ανοιχτά τον Δελμούζο για… ασέβεια προς τα χρηστά ήθη, αθεϊα, διαφθορά και αντεθνική συμπεριφορά, ενώ ο ελεγχόμενος από την Εκκλησία βουλευτής Μ. Μπουφίδης εξαπέλυσε μύδρους εναντίον του ακόμα και από το βήμα της Βουλής: «Ο Δελμούζος κλονίζει με την διδασκαλίαν αυτού την Θρησκεία και διαφθείρει την ελληνική γλώσσα».
Στις 2 Μαρτίου το θρησκόληπτο πλήθος ξέσπασε σε κάθε είδους αθλιότητες έξω από το «Παρθεναγωγείον», απαιτώντας το κλείσιμό του, και το τρομοκρατημένο και προσκυνημένο δημοτικό συμβούλιο του δημάρχου Γκλαβάνη ικανοποίησε την απαίτηση την επόμενη κιόλας ημέρα, κατά την οποία ο Δελμούζος βριζόταν από ένα ακόμα πλήθος θρησκολήπτων, που διαδήλωνε με συνθήματα «έξω ο μαλλιαρός», «έξω ο άθεος», «έξω ο μασώνος». Ακολούθησε ο λιθοβολισμός του από τους κατοίκους της Αργαλαστής Βόλου, όπου είχε επισκεφθεί τον σχολάρχη του χωριού Μετόχι, ποιητή Κώστα Βάρναλη, και η εσπευσμένη αποχώρησή του από τον Βόλο, προκειμένου να προστατέψει τον εαυτό και την οικογένειά του.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΗ ΣΕ ΠΟΙΝΙΚΗ ΔΙΚΗ
Στις 23 Σεπτεμβρίου 1911 ο υπόδουλος και αυτός στην Εκκλησία ανακριτής Λαρίσης Τιμολέων Αμπελάς παρέπεμψε μαζί με άλλους τον Δελμούζο στην περιβόητη δίκη των «Αθεϊκών» (Απρίλιος 1914) με τις κατηγορίες της «αντιχριστιανικής προπαγάνδας», της «παρακώλυσης προσευχής», της «αντεθνικής δράσης», της «εξύβρισης επισκόπου», του «προσηλυτισμού», της «κομμουνιστικής προπαγάνδας» και της «διάδοσης αθεϊστικών απόψεων».
Περιμένοντας την δίκη, ο Δελμούζος δεν έπαψε να λειτουργεί ως μάχιμος παιδαγωγός. Το 1912 συμμετείχε στην σύνταξη του Υπομνήματος με σχέδια προγραμμάτων διδασκαλίας, που κατέθεσε ο «Εκπαιδευτικός Όμιλος» στο Κεντρικό Εποπτικό Συμβούλιο της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως του Υπουργείου Παιδείας και από τις αρχές του 1914 ξεκίνησε να παραδίδει μαθήματα Ιστορίας της Νεοελληνικής Φιλολογίας στην αίθουσα του Ομίλου.

Η ΔΙΚΗ ΤΩΝ «ΑΘΕΪΚΩΝ»
Η περίφημη δίκη «των Αθεϊκών του Βόλου» έγινε από 16 έως 28 Απριλίου του 1914 στο Ναύπλιο, όπου όμως, παρά τις πιέσεις των θεοκρατών και τις απίθανες καταθέσεις τους, όπως λ.χ. εκείνη του ίδιου του μητροπολίτη («εις την συνείδησιν όλου του κόσμου μαλλιαρισμός, αναρχισμός, σοσιαλισμός, αθεϊσμός, μασωνία είναι εν και το αυτό...»), στις 28 Απριλίου όλοι οι κατηγορούμενοι κρίθηκαν αθώοι «ελλείψει αποδείξεων περί της ενοχής αυτών». Συνήγορος των κατηγορουμένων ήταν ο μετέπειτα περίφημος νομικός και επίσης ιδρυτικό μέλος του «Εκπαιδευτικού Ομίλου» Κωνσταντίνος Τριανταφυλλό-πουλος (1881 – 1966,η αγόρευση του οποίου υπήρξε μνημειώδης) και μάρτυρες υπεράσπισης αρκετοί διανοούμενοι, όπως ο Δημήτρης Γληνός («ο Δελμούζος ειργάσθη εν Βόλω ως τέλειος παιδαγωγός και ως τέλειος άνθρωπος… Δύναμαι να βεβαιώσω το δικαστήριον ότι είναι ο πρώτος Έλλην παιδαγωγός και ότι η Ιστορία θα αναγράψη τη δράση του σχολείου του ως την χαραυγήν της γνησίως ελληνικής παιδαγωγικής»), ο Νικόλαος Πολίτης και ο Χρήστος Τσούντας .Ο Λιαντίνης έχει γράψει: «Ο Δελμούζος δικάστηκε στο Ανάπλι τον Απρίλη του 1914, εξαιτίας που δίδαξε στο Παρθεναγωγείο του Βόλου την αλήθεια, την εμορφιά και την Ελλάδα. Κύριοι κατήγοροί του εστάθηκαν δύο πνευματικά χολερόβλητοι άνθρωποι. Ένας δημοσιογράφος που τον έλεγαν Κούρτοβικ. Όνομα εβραίικο, που μου φέρνει στο νου το Λαζάρ Καγκάνοβιτς, τον έναν από τους τρεις που τους έμεινε πιστός ως το θάνατό του ο Ιωσήφ Στάλιν. Ο άλλος ήταν ο Επίσκοπος Δημητριάδος Γερμανός Μαυρομμάτης. Ένας καλόγερος αγράμματος, εμπαθής, ευρωτιών και αρκουδοφόρος, που οι δεσμοί του με την παιδεία, την αρετή και την Ελλάδα θυμίζουν την αγάπη του Κιουταχή και του Ιμπραήμ για τους Μεσολογγίτες. Η κατηγορία κατά του Δελμούζου έγραφε: είναι άθεος, ανθέλληνας και διαφθορέας των νέων»
«Στη δίκη του Αναπλιού ο Δελμούζος με τη σθεναρή υπεράσπιση πολλών φωτισμένων Ελλήνων αθωώθηκε. Ωστόσο, αν ο χειμασμός του δεν εξελιχθηκε σε τραγωδία, σε κάθε περίπτωση έλαβε τους χαρακτήρες και τον τύπο του δράματος. Ήταν ένα συγκλονιστικό βίωμα κινδύνου, πικρίας και οδύνης που τον συνόδεψε σε όλη του τη ζωή. Από δω σαν παράπονο, από κει σαν σεμνή περηφάνια».

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΔΡΑΣΗ ΥΠΟ ΤΟΝ ΒΕΝΙΖΕΛΟ
Ο Δελμούζος εργάσθηκε στο «Εκπαιδευτικό Όμιλο» έως το 1917, ενώ από το 1917 μέχρι το 1920, επί κυβέρνησης Βενιζέλου, συνεργάσθηκε με τον τότε γενικό γραμματέα του Υπουργείου Παιδείας Δημήτρη Γληνό για τον θεσμό των Ανώτερων Εποπτών της Δημοτικής Εκπαίδευσης για την προετοιμασία των εκπαιδευτικών στην εφαρμογή της γλωσσικής μεταρρύθμισης (καθιέρωση της δημοτικής στην κατώτερη εκπαίδευση), όπου υπηρέτησαν τόσο ο Δελμούζος όσο και ο Τριανταφυλλίδης, περιερχόμενοι όλη την Ελλάδα, με διαλέξεις και μαθήματα στους εκπαιδευτικούς. Η προσπάθεια τερματίσθηκε τον Νοέμβριο του 1920, όταν με την πτώση του Βενιζέλου, τόσο ο Δελμούζος όσο και οι Γληνός και Τριανταφυλλίδης υποχρεώθηκαν να παραιτηθούν.

ΑΥΤΟΕΞΟΡΙΑ ΣΤΗΝ ΓΕΡΜΑΝΙΑ
Λίγο μετά την παραίτησή του, στις αρχές του 1921, ο Δελμούζος έφυγε στην Γερμανία και εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του στο Μόναχο. Εκεί ήλθε σε στενή επαφή με τα προοδευτικά εκπαιδευτικά συστήματα και με τον «μύθο» της Παιδαγωγικής Επιστήμης εκείνης της εποχής, Γκέοργκ Κέρσενσταϊνερ. Έκτοτε, οι απόψεις για ένα «σχολείο εργασίας», για καθιέρωση μαθήματος «αγωγής του πολίτη», για «μαθητικές κοινότητες» κ.ά. κυριάρχησαν στο σύστημα του Δελμούζου. Κύρια παιδαγωγική αρχή για τον Δελμούζο ήταν η καλλιέργεια και ανάδειξη της δημιουργικότητας και αυτενέργειας των μαθητών, καθώς και η προσαρμογή της διδασκαλίας στις ανάγκες του κάθε μαθητή ξεχωριστά.
Γράφοντας στην Γερμανία για τον ανθρωπισμό («Το ανθρωπιστικό ιδανικό», 1921), ο Δελμούζος τονίζει: «Ο ανθρωπισμός είναι βέβαια αντίθετος με τον εθνικισμό και τις συνέπειές του, όχι όμως και με τον εθνισμό. Ο πρώτος με το υπερτροφικό ξεχείλισμα του εθνικού εγωϊσμού, τυφλώνει κι εμποδίζει τη σωστή εκτίμηση των άλλων, και σπρώχνοντας ως την Ο περιφρόνησή τους, τείνει να εξαφανίσει βασικές ανθρωπιστικές αξίες, και απάνω απ’ όλα το δικαίωμα που έχουν όλοι οι λαοί και όλα τα έθνη για ελεύθερη ζωή και ανάπτυξη. Αντίθετα ο εθνισμός, κρατώντας την εσωτερική συνοχή των ατόμων και ομάδων που ανήκουν σ’ ένα έθνος, μπορεί με τη σωστή οργάνωσή τους και την εντατική τους καλλιέργεια ν’ αναπτύσσει στο μάξιμουμ τη δυναμικότητα του εθνικού συνόλου του πολιτισμού του».

ΝΕΟΣ ΔΙΩΓΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1923, μετά από την επανάσταση του Πλαστήρα και από τις αρχές του 1924 ανέλαβε την διεύθυνση του «Μαρασλείου Διδασκαλείου», αλλά κατά τον δέυτερο χρόνο της λειτουργίας του Διδασκαλείου επαναλήφθηκαν οι προ δεκαετίας θεοκρατικές αθλιότητες του Βόλου: εναντίον του Δελμούζου και των συνεργατών του κατατέθηκαν μηνύσεις για «αντεθνική δράση, αθεΐα και υπόθαλψη της ανηθικότητας», έγιναν ανακρίσεις και παρά την απαλλακτική έκθεση του αρεοπαγίτη Γεώργιου Αντωνακάκη το έτος 1926 και την μη παραπομπή του Δελμούζου, δεν γλίτωσε την θέση του και απολύθηκε από το «Μαράσλειο» με προσωπική παρέμβαση του υπουργού Παιδείας.

ΡΗΞΗ ΜΕ ΤΟΝ ΓΛΗΝΟ
Τα επόμενα χρόνια, υπερασπιζόμενος τον ιδεολογικό πυρήνα των εκπαιδευτικών του απόψεων, τον «Νεοελληνικό Ανθρωπισμό», ήλθε σε ρήξη με τον παλαιό φίλο και συνεργάτη του Δημήτρη Γληνό, που ενέτασσε το εκπαιδευτικό ζήτημα στο ευρύτερο του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας. Η διαφωνία αυτή οδήγησε τον Μάρτιο του 1927 στην διάσπαση και λίγο αργότερα στην διάλυση του «Εκπαιδευτικού Ομίλου». Παρά το γεγονός ότι τον Μάϊο της επόμενης χρονιάς (1928) η «Ιερά Σύνοδος» της Εκκλησίας της Ελλάδος τον κατήγγειλε επίσημα για… «διάδοση αθεϊστικών ιδεών», στις 15 Δεκεμβρίου 1928 διορίστηκε τακτικός καθηγητής Παιδαγωγικής στην Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης, όπου δίδαξε μέχρι το 1937.

ΔΙΩΓΜΟΣ ΚΑΙ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΤΕΤΡΑΥΓΟΥΣΤΙΑΝΟΥΣ
Ενέπνευσε την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929, εργαζόμενος για την συγκρότηση ενός σύγχρονου πλαισίου για την ελληνική εκπαίδευση (με 6ετή υποχρεωτική φοίτηση, διδασκαλία των αρχαίων συγγραφέων από μετάφραση, συστηματική εισαγωγή του μαθήματος της Αγωγής του Πολίτη κ.ά.). Και αυτή όμως η προσπάθειά του συνάντησε σοβαρές αντιδράσεις και καταργήθηκε μόλις η δικτατορία της 4ης Αυγούστου παρέσχε την δυνατότητα στους αντιδραστικούς βυζαντινιστές και δεξιούς «εθνικόφρονες». Τον Σεπτέμβριο του 1937, ο Δελμούζος υπέβαλε την παραίτησή του από το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης αλλά και από τη θέση του, ως επόπτη του Πειραματικού του Σχολείου: το φασιστικό καθεστώς Μεταξά με εγκύκλιο του υπουργού Παιδείας τον ενέτασσε στους «υπονομευτές» της νεοβυζαντινής Ελλάδας («προσεπάθησαν να υπονομεύσουν την Θρησκείαν, την πατρίδα και την οικογένειαν και... ενεφάνισαν... την αποσυνθετικήν αυτών προσπάθειαν ως εκπαιδευτικήν μεταρρύθμισιν»). «Στητός και ολόρθος θα συγκρουστεί με τον υπουργό Παιδείας του Μεταξά, κάποιον ασήμαντο πια "νευροσπαστούμενον σιγιλλάριον", που βούλιαξε στη λησμοσύνη των έργων του. Θα καταγγείλει έμπρακτα τη φασιστική παλινωδία της εθνικής παιδείας στους παλαιούς δρόμους της αντίδρασης, της μυωπίας, της αλαζονείας, της ιδιοτέλειας και του σκότους. Και θα παραιτηθεί από το Πανεπιστήμιο ασυμβίβαστος και λυπημένος», έγραψε ο Λιαντίνης.

ΚΑΤΑΔΙΚΗ ΣΕ ΥΠΕΡΗΦΑΝΗ ΙΔΙΩΤΕΥΣΗ
Ο Δελμούζος έζησε έκτοτε στην Αθήνα μέχρι τον θάνατό του, στις 10 Δεκεμβρίου 1956, συνεχίζοντας ωστόσο να συγγράφει («Το πρόβλημα της Φιλοσοφικής Σχολής» 1944, «Ο Φώτης Φωτιάδης και το παιδαγωγικό του έργο», 1947, «Το κρυφό σχολειό. 1908 – 1911», 1950 και «Μελέτες και Πάρεργα», 2 τόμοι, 1958), να δίνει διαλέξεις και να συμμετέχει σε ό,τι μπορούσε, κατά τη γνώμη του, να είναι χρήσιμο για την Ελληνική Εκπαίδευση. Χαρακτηριστική για την επικαιρότητα της αγωνίας του γύρω από τα εκπαιδευτικά πράγματα είναι μία έκκληση που έκανε σε μία ομιλία του (Νοέμβριος του 1946): «να πάψει το εκπαιδευτικό πρόβλημα να γίνεται ποδόσφαιρο ανάμεσα στα κόμματα και τις κενοδοξίες ανίδεων ανθρώπων που διευθύνουν το υπουργείο της Παιδείας».
«Έζησε στον τόπο του νοσταλγώντας τον τόπο του. Έζησε στον τόπο του την πικρή, την υπερήφανη και την αδιαμαρτύρητη εξορία του. Ωσάν το μεγάλο Θουκυδίδη στη Σκαπτή Ύλη. Ο Δελμούζος τελείωσε τη ζωή του στις 10 Δεκέμβρη του 1956 στην Αθήνα, ανεπαίσχυντα και γαλήνια. Άγνωστος, ιδιώτης, απράγμων και παραμελημένος από τους άλλους. Όπως ακριβώς είχε ευχηθεί να ζήσει ο Ιθακήσιος Οδυσσέας, αν η αγαθή τύχη γινόταν τρόπος να του ξαναδώσει μία δεύτερη δυνατότητα ζωής» έγραψε ο Λιαντίνης.

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ:
«Σαν Παραμύθι», 1911.
«Μαράσλειο και ζωή», 1925
«Δημοτικισμός και Παιδεία», 1927
«Οι πρώτες προσπάθειες στο Μαράσλειο», 1930
«Το πρόβλημα της Φιλοσοφικής Σχολής» 1944
«Ο Φώτης Φωτιάδης και το παιδαγωγικό του έργο», 1947
«Το κρυφό σχολειό. 1908 – 1911», 1950
«Μελέτες και Πάρεργα», 2 τόμοι, 1958

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Μαρίνης Παναγιώτης, «Ελληνισμός και Χριστιανισμός», Αθήνα, 2003
Παπανούτσος Ευάγγελος Π., «Αλέξανδρος Δελμούζος. Η ζωή του, επιλογή από το έργο του», Αθήνα, 1984
Χαρίτος Χαράλαμπος, «Το Παρθεναγωγείο του Βόλου», Αθήνα, 1989